ŠOKIRAĆETE SE KADA SAZNATE KOLIKO JE TRAJAO RADNI DAN U SRBIJI KRAJEM 19. VEKA:U školu je tada išlo SVAKO OSMO DETE

Radni dan u Srbiji krajem 19. veka trajao je od 12 do 15 sati, ponekad i ponegde i više, osnovnu školu pohađalo je tek oko 12 odsto dece, a pismen je bio tek svaki deseti stanovnik, pokazuju podaci objavljeni u publikaciji „Statistika o Kraljevini Srbiji“.

Redovni popisi stanovništva vršeni su već od tridesetih godina 19. veka, a kad je 1878. godine Srbija stekla državnu samostalnost, već je imala statističku službu sposobnu da pouzdano pruža obaveštenja o promenama u broju stanovnika, navedeno je u izdanju Republičkog zavoda za statistiku.

U Srbiji je 1894. živelo 1,9 miliona stanovnika, većina na teritoriji takozvanog Beogradskog pašaluka (1,1 milion), koji je obuhvatao oblast između Drine, Save, Dunava, Poreča (kasnije Donjeg Milanovca), Stalaća, Karanovca (Kraljeva) i Užica.

Broj stanovnika Kraljevine Srbije, koja u tom periodu nije menjala državne granice, povećao se do 1910. godine na 2,76 miliona.

U gradsko stanovništvo 1884. godine ubrajano je oko 236.000 ljudi, od kojih je 35.483 živelo u Beogradu. Broj stanovnika varoši na ušću Save u Dunav 1910. godine dostigao je 89.876.

Radno aktivno stanovništvo 1884. godine brojalo je oko 919.000 ljudi, od kojih se 791.000 stanovnika bavila poljoprivredom. Sličan odnos između poljoprivrednog i ostalog stanovništva zadržao se i u narednim decenijama, pa je tako poljoprivreda 1910. godine bila osnovna delatnost za 1,2 miliona od ukupno 1,4 miliona radno aktivnih stanovnika.

Stoga ne čudi podatak da su indeksi cena obračunati samo prema cenama kukuruza i pšenice, iako bi za pouzdani sud o kretanju cena bila potrebna šira lista obuhvaćenih proizvoda. U 1884. godini izvršeno je preračunavanje cena sa groša na dinare.

Autor publikacije Miodrag Nikolić navodi da je moguće da su cene te godine bile visoke, a moguće je i da su pri preračunavanju vršena sistematska povećavanja, no već sledeće godine cene pšenice i kukuruza bile su snižene. Cene u 1900. godini bile su niže nego 1884. i 1885. godine, a u sledećoj deceniji cena pšenice se povećavala, dok je cena kukuruza samo nadoknadila pad iz 1900. godine.

U tadašnjoj srpskoj poljoprivredi još se nije masovno koristilo veštačko đubrivo, nisu upotrebljavana hemijska sredstva za zaštitu bilja, nije trošeno gorivo za pokretanje teških mašina, niti je kupovano sortno seme. Sva vrednost proizvoda stvarana je radom ratara, stoga može da se smatra da je izračunata vrednost proizvodnje jednaka neto produktu.

Dvostruko povećanje ratarske proizvodnje uz povećanje ukupnog broja stanovnika za oko pedeset odsto otkriva velike promene koje su od 1884. do 1910. godine nastale u Srbiji. U zemlji se proizvodilo više hrane, a poljoprivrednici su predstavljali oko 90 odsto ukupnog stanovništva i sami su trošili najveći deo svega što proizvedu.

Prema raspoloživim podacima, od ukupno 884.000 ljudi angažovanih u privredi, u nepoljoprivrednim granama je 1884. godine radilo 93.000, a 1910. godine 147.000.

U nepoljoprivrednim granama radilo se oko 300 dana godišnje (nije se radilo samo nedeljom i praznikom). Radni dan je trajao od 12 do 15 sati, ponekad i ponegde i više. Tek je Zakon o radnjama iz 1910. godine ozakonio radni dan na 11 sati.

Moderna kultura u Srbiji ispred svog vremena

U Kraljevini Srbiji pojavili su se skoro svi začeci moderne kulture: štampani su listovi, izdavane su knjige, odigravale su se pozorišne predstave, postojali su brojni horovi, počelo je prikazivanje filmova…

U to vreme Srbija je već imala vrlo razvijenu književnost, ugledno pozorište i svaki veći javni skup ili praznik bio je praćen muzikom.

Nasuprot tome, samostalni poljoprivrednik je sam sebi određivao vreme potrebno za obavljanje poslova na sopstvenom gazdinstvu. Radno opterećenje aktivnog poljoprivrednika iznosilo je u proseku 221 uslovni puni radni dan. To znači da je u to vreme bilo slabije iskorišćavanje aktivnih lica u poljoprivredi nego u varoškoj privredi, u srazmeri 300 prema 221.

I dok su volovske i konjske zaprege i dalje bile glavna vučna snaga u poljoprivredi, širom Srbije nicale su fabrike i opremale se mašinama, otvarani su rudnici, građene električne centrale. Započet još u drugoj polovini 19. veka, brži tehnički progres u industriji, građevinarstvu i saobraćaju uticao je na brži rast produktivnosti rada.

Industrija je bila nova pojava. U 1884. godini gotovo da je nije ni bilo, a u 1910. godine već je postojao znatan broj većih i važnijih preduzeća. U 1910. radilo je 39 električnih centrala, a 1884. samo jedna.

Organizovanje školske nastave započeto je još u vreme Prvog srpskog ustanka, pre kojeg, osim manastirskih, nije bilo nikakvih škola. Ipak, osnivanje škola za obrazovanje sve dece postalo je potpuno tek u drugoj polovini dvadesetog veka.

U Kraljevini Srbiji, od 1884. do 1910. godine, ustanovljeno je školsko obrazovanje na sva tri nivoa, ali ni osnovno četvorogodišnje školovanje nije obuhvatalo svu decu. Ograničavajući činioci bili su budžetske mogućnosti, nedovoljan broj kvalifikovanih nastavnika i otpor roditelja da šalju decu u školu, u čemu su naročito bila zapostavljana ženska deca.

U 1884. godini je tek oko 12 odsto dece tadašnjih generacija pohađalo osnovnu školu, dok se u 1910. godini taj udeo povećao na oko 36 odsto.

Tako je 1884. godine bilo 617 osnovnih škola u kojima su predavala 922 nastavnika, a nastavu je pohađao ukupno 45.431 učenik. Broj osnovnih škola popeo se 1900. godine na 1.101, a deceniju kasnije na 1.328. Nastavu je 1910. godine pohađalo 145.570 osnovaca, uz 10.734 srednjoškolca i 941 studenta Beogradskog univerziteta.

Do početka dvadesetog veka Srbija je još bila zemlja sa većinom nepismenih ljudi. Na početku državne nezavisnosti pismen je bio tek svaki deseti, a 1910. godine već svaki peti stanovnik. Prema rezultatima popisa stanovništva, broj pismenih se povećavao, ali je bio u porastu i broj nepismenih. U 1900. godini od svih muškaraca bilo je pismeno 28 odsto, nasuprot te šest odsto žena.

Bonus video:

(Espreso / N1, Nikola Kojić/ Prenela M.L.)